Nin Samaín nin Halloween, Galiza celebra hoxe o Día de Defuntas e Defuntos. O antropólogo Rafael Quintía, fundador e presidente da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA), destaca a fonda relación que as galegas temos coa morte na nosa cultura e a importancia de recoñecer unha data tan importante para a nosa comunidade como é a que celebramos cada primeiro de novembro.
Que relación temos as galegas e galegos coa morte?
Rafael Quintía: Temos unha relación moi estreita coa morte, máis estreita que noutras culturas, aínda que isto vaise perdendo debido á culturización que estamos sofrendo e a desarticulación do mundo rural que era o soporte da cultura tradicional ou da nosa forma tradicional de ver o mundo. A nosa relación coa morte é moi estreita, non se rompe o vínculo que existe cos nosos familiares ou achegados mortos senón que seguen presentes. Non só en días coma este, no que se ritualiza o recordo dos defuntos, senón en toda a nosa tradición. Por exemplo, chegado o Nadal a xente deixa o prato na mesa para aquel familiar falecido e non o recolle porque sabemos que nestas datas veñen a visitarnos. Tamén esa devoción, esa fé, de pedirlle aos defuntos solucións cando temos problemas. Quen mellor ca un familiar que xa non está para interceder por nós e axudarnos! E a cambio nós tamén temos que axudalos porque é unha relación de simbiose, eles tamén demandan.
“É unha forma de telos con nós, podes ver a Panorama sentada no muro do cemiterio”
Despois, outra forma de telos presentes é a integración dentro da trama social, seguen aí, incluso fisicamente integrados nos hábitos de socialización máis importantes. En calquera aldea, o habitual é que o cemiterio estea xusto pegado á igrexa e ao agro onde se celebran as festas e os ritos. É unha forma de telos con nós, podes ver a Panorama sentada no muro do cemiterio. Iso noutros lugares non acontece porque hai unha maior tendencia a agochar a morte e é perigoso, significa non ser conscientes da nosa finitude.
Ten que ver esta fonda relación coa morte co sentimento de comunidade e a súa progresiva perda coa instauración do individualismo, promovido polo sistema capitalista?
R. Q.: Si. Por iso falamos da parroquia dos defuntos e da parroquia dos vivos. Quen morre non deixa de formar parte da comunidade e iso é propio de sociedades nas que o ben común prima por riba do ben individual. Nunha sociedade individualista, no capitalismo, o colectivo e o sentimento de pertenza a unha comunidade é diferente. Hai lugares de Galicia onde os enterros aínda se fan de forma colectiva, de forma mancomunada. Son sistemas, como mutualidades, que nos falan de sistema económicos precapitalistas ou de mecanismos precapitalistas. Claro que ten que ver, non só coa nosa forma de ver o mundo senón coa nosa estrutura social e sistema de relacionarnos como pobo e comunidade.
“Unha morte na sociedade tradicional era unha traxedia colectiva e hoxe é un shock emocional individual”
En certo modo, esta relación coa morte é revolucionaria. Envólvese en carga política?
R. Q.: A política é un compoñente fundamental da cultura e da sociedade. Hai moitos pobos que teñen unha relación estreita coa morte pero os procesos de globalización, culturización e industrialización desfixeron unha trama social e crearon unha trama nova. Perdemos moitos destes elementos e desenvolvemos outros. Toda a ritualística arredor da morte, dos velorios, como se socializa a perda dunha persoa, como se constrúe un sistema de sostén e asistencia emocional colectivo foise perdendo. Unha morte na sociedade tradicional era unha traxedia colectiva e hoxe é un shock emocional individual. A nosa cultura xa non nos dota dos mecanismos de amparo que tiñamos para soportar a perda dun ser querido e facer o loito. Antes cada un tiña un papel a través dunha exteriorización do loito e hoxe en día ata se considera de mal gusto chorar nun enterro que tes que ir con lentes de sol. Esa represión emocional tamén ten consecuencias fatais. Antes a xente choraba e berraba e tiña o amparo da súa comunidade na casa, agora queda restrinxido ao ámbito individual e privado.
Onde se coloca o inicio da perda desta relación coa morte?
R. Q.: A partir dos anos sesenta, cando comeza o proceso de industrialización e a disolución das sociedades rurais. Este proceso de transformación que noutros lugares de Europa sucedeu a finais do século XIX e aquí foi máis tardío. Tamén iso fai que se conserven cousas que noutros lugares se perderon antes. Aínda hai lugares onde podes velar o morto en casa pero digamos que é algo xa anecdótico cando hai trinta anos era o normal. Podemos colocar unha data a cando se comezan a construír os primeiros tanatarios no rural, que ao comezo estaban baleiros.
“Os ritos son esenciais para conservar a estrutura social e a identidade dun pobo”
Hai unha tendencia actual á banalización, a converter o Día de Defuntos nun espectáculo absurdo, nun carnaval cutre, pero esta festa que existe na meirande parte das culturas tradicionais do mundo que sempre teñen datas para honrar aos defuntos. Esta data non quere dicir que ti non poidas lembrar aos teus defuntos todos os días, pero toda a sociedade ten momentos no que se ritualiza, no que se escenifica o recordo. Os ritos son esenciais para conservar a estrutura social e a identidade dun pobo. Por iso, é importante participar independentemente das crenzas de cada quen. Converter algo tan importante para unha cultura, como ritualizar o momento no que as súas raíces están presentes formando parte dunha comunidade, nun cachondeo e desfiles de xente disfrazada de zombie é patético e un síntoma grave da decadencia ou do proceso de culturización que estamos sufrindo. Semella que aos nenos non se lles pode falar dos mortos pero logo disfrazámolos de zombies para ir á escola. Moitas veces dende as escolas, no dubido que con boa intención, foméntase iso.
Nós non celebramos o Samaín senón que celebramos a festa de Defuntos, que estamos algo desorientados. O Samaín é unha festa de hai máis de 2.000 anos e non facemos arqueoloxía cultural. A nosa cultura non está morta, está viva e é dinámica. Por iso, celebramos a festa dos Defuntos que ten unha capa moi antiga, que vén de festividades dos pobos célticos e dos anteriores, e capas posteriores. Pero isto non é o Samaín. Por exemplo, o tallar as cabazas -os calacús- a min ensinoumo a miña avoa e á miña avoa ensinoullo a súa avoa. Esa é unha tradición galega da festa de Defuntos e non do Samaín. Insisto en que estamos algo desorientados, aínda que con boa intención, pero querendo reaccionar a un proceso de culturización norteamericado, co Halloween, estamos facendo o mesmo colocándolle outro nome e potenciándoo aínda máis.
Estamos a tempo de reverter a perda destas costumes nosas?
R. Q.: Non. As crenzas van da man da cultura e a cultura muda. A medida en que a cultura muda, muda a sociedade que é o seu soporte e hai cousas que perden as súas funcións. Podemos reverter procesos como estas carnavalas pero é difícil porque pertencen a un contexto ideolóxico anterior. A nosa forma de ver e estar no mundo vai mudando. Iso non quita de coñecelo e saber da importancia destes ritos que non son absurdos nin supersticiosos senón que teñen un valor cultural e de interese. E aí si se pode traballar. Pensar que podemos ter aquela relación coa morte… non, no o creo. A cultura muda: ás veces para ben e outras para mal. Non todo o que forma parte da cultura ten que ser sempre positivo.
